“Bhí sin ann agus is fada ó bhí, dá mbéinn-se ann an uair sin ní bhéinn ann anois...”

fuigh
ar
4
í
66
atá
sin
i mbaithe searainn.
dad
Bhí sin ann agus is fada ó bhí, dá
mbéinn-se ann an uair sin ní bheinn
ann anois, nó dhá mbéinn fhéin ba
scéalaidhe mé. Bhéad
críon liath an
scéal úr agam na sean scéal. Bhí
rí chúig i n-Éirinn ar bhainm do
ghruagadh a' gaiste, agus cé bith rí-
mhallacht a bhí aige, bhí gaiste éanacha
aige agus gheibheadh sé lonndubh
ach uile mhaidin.
Bhí triúr mac aige agus cuirfead
agus
iad
a
a
í.
bhí
las
ar
"Bhail," adeir a' t-athair oidhche dhubh nó
dorcha chá gcodluigheann tú faoi dideán
an toighe amháin liom-sa."
"Diabhal a' feárr liom a dheánamh?"
arsa Donn Ó Dubhaigh, ach ní chuirfidh
sibh ar shiubhal mé gan mo chulaith
comhraic agus mo ghléas marcaidheacht
Ghléas sé air a chulaith chomhraic
agus fuair sé a ghléas marcaidheacht
agus a' costas a d'iomparochadh ar
a bhealach é fuair sé ón athair
é. eadar marcaidheacht, agus
seóltóracht, agus coisidheacht char
stad sé go dtí go dteachaidh sé go
ríoghacht na greige. Nuair a tháinic
sé chóir fhad le caisleán an rí
smaoitigh sé go mbfheárr dó fuireacht
ar shiubhal ó Rí greag go bhfeicead
sé goidé'n seórt nádúir a bhí
aige. B'fhéidir gur 'un báis a
cuirfead sé é gan ceathramh annama
gan taghall.
Chuaidh sé síos bealach beag éile
agus chonnaic sé solus agus tharraing
sé air. Ní rabh duine ar bith
'na comhnuidhe ins a' teach beag seo
ach seanbhean amháin. D'iarr sé lóistín
na h-oidhche go maidin. Dubhairt
sí nach rabh áit ar bith aicí a
dheánfadh cúis fá choinne "gaiscidheach
de n-a sheórt-san. Dubhairt sé
cinnte go leór nuair a bhí sí fhéin
a dheánamh leis i gcomhnuidhe go
íodeánfad seisean oidhche amháin."
D'iarr sí air a bheáthadhach a cheangal
do'n doras agus a teacht isteach.
Nuair a tháinic sé isteach chuir
sí síos soitheach uisce ar a' teinidh
agus nuair a bhí sé te chuir
sí amach ina dtubán é. D'iarr
sí air a chuid cosa a nighe nó
go rabh sé tuireach. Nuair a bhí
a chuid cosa nighte aige rinn sí
réidh a suipeár, agus nuair a
bhí a shuipeár deánta aige cóirigh
sí leabaidh dó agus chuaidh sé i luighe
Níor b'fhada a bhí sé 'na luighe nuair
a
rinneadh na trí ghaire a ba
mhó a mhothuigh sé ariamh. Nuair
a d'éirigh sé ar maidin dheir sé
goidé is ciall dó na trí gháire
a mhothuigh mé aréir?"
"Ó," adubhairt an t-seanbhean leis
nach bhfuil fhios agat go bhfuil trí
fáthaigh le troid le mac rí faoi
s
túinn fá nighean rí gréag, agus
má gheibh mac Rí faoi Thuinn buaidh
ar na trí fathaigh is leis fhéin.
ce
nighean rí gréag gan buille gan
urchar, agus má gheibh na trí
fáthaigh.
buaidh ar mac Rí faoi luinn
is leóbhtha fhéin í."
"Dé," adeir Donn Ó Dubhaigh, cóirigh
fúin, cóirigh tharam ní mé atá a
dréim le nighean a' rí.
Ar maidin nuair a d'éirigh sé thug
an t-seanbhean a bhricfeasta dó
Chuir sé an diallaidh ar a bheathadhach
agus an sréan agus 'arraing sé
leis í go bruach na fairrge. Leig sé an
bheáthadhach ar shiubhal ar an fhear
agus téidh sé an soitheach a teacht ar
an fhairrge. Bhí scaifte cubhair roimpí
agus scaifte cubhair 'na diaidh agus
an fáthach mór é fhéin 'na shuidhe
ag stiúradh. Léim sé amach as an
bhád agus tháinic sé fhad le Donn
Ó Dubhaigh
"Bhail," adubhairt sé leis, is mór
liom de ghreim thú agus is beag liom
de dhá ghreim thú agus níl fhios agam,
goidé is feárr a dheánfas mé leat
mur gcaithidh mé tú fríd speárthaí
an aeir agus do mhuineál a bhriseadh
ar theacht anuas duit."
"Cá ndeánfá ceachtar acú liom-sa,
adeir. Donn Ó Dubhaigh. Fuair Donn
"Ó Dubhaigh greim ar an fháthach agus a
céad fáscadh a thug sé dó chuir sé
go básta a bhríste ins a ghainnimh
é. "An darna fascadh go poll a dhá
eascall, agus an tríomhadh fáscadh
an
ar
toimpe
agus
an
ann
liom.
agus
leat.
thaí
sriseach
’un
as a
5
ina
Dá
go h-ubhall a scórnaighe fad glas
as do chionn a bheathadhaigh shalaigh!"
arsa seisean.
fóill ort a ghaiscidhe is feárr a chonnaic
mé ariamh, agus bhéarfaidh mé duais
duit níos feárr nó mo cheann."
"Goidé 'n duais a bhéarfas tú damh.
Dubhaigh.
arsa Donn l
"Bhéarfaidh mé claidheamh solusta duit
nár fhág ariamh fuigheall buille
olus do'n dómhan.
agus a bhéarfadh sé
Ní h-é atá mé a sanntughadh ach
do cheann," adeir Donn Ó Dubhaigh,
a tarraingt amach as a póca a
lán."
lúdarach líomhta. Steall sé an
ceann naoi n-iomaire, naoi n-éite
de. Thug a' cheann lárraidh a dhul
ar a cholainn le tréan draoidheachta
Seas sé de léim eadar a' ceann
agus a' cholainn go bhfuair a' colainn
bás. Annsin shuidh sé síos ag
taobh a' chinn agus tharraing sé
séian phóca amach as a phóca geárr
sé an teangaidh as an cheann agus
thug sé leis ina phóca í. Nuair
a tháinic sé na bhaile chuig an
t-seanbhean ní rabh sé i bhfad ar
shiubhal nó gur tharraing mac Rí
faoi chuinn Leis ceann an fáthaigh
le fhad le rí gréag.
"Maith a' fear thú," adubhairt Rí
gréag, má éirigheann an dá lá atá
le theacht leat comh maith leis an
lá indiú is leat mo nighean gan
bhuille gan urchar.
An oidhche seo nuair a bhí Donn
S Dubhaigh ag 'ul luighe chá rabh sé
i bhfad 'na luighe nuair a chualaidh
sé an dá gháire a ba mhó a
chualaidh sé ariamh. "Goidé ’s ceall
dó nach bhfuil ann anocht ach dá
gháire, agus trí gháire aréir ann?"
"Óc," adeir an t-seanbhean, "nach bhfuil
fhios agat gur mharbhuigh mac Rí
faoi chúinn, fear de na fáthaigh
indiú agus má mharbhann sé an
bheirt eile an dá lá atá le theacht
is leis nighean rí ghreag gan buille
gan urchar, agus má gheibh an dá
fáthach buaidh air-san is leóbhtha
fhéin é."
"Ó cóirigh fúin, cóirigh tharram," adeir
sé, "ní mé atá a dréim le nighean
a' rí.
Ar maidin nuair a d'éirigh sé thug
an t-seanbhean a bhricfeasta dó. Chuir
sé an diallaidh ar an beathadhach
agus an sréan agus tharraing sé
leis í go bruach na fairrge. Ach
le scéal fada a dheánamh goirid
mharbhuigh Donn Ó Dubhaigh an dá
fáthach eile an dóigh chéadna ar
mharbh sé an chéad duine acú,
agus gheárr sé an teanga a gar
duine acú agus thug sé leis ina
phóca iad. Agus ní rabh a'n fháthach
mharbh sé nach dtug mac rí
dar."
faoi chuinn leis na cinn fhad le
rí greag.
Annsin chuir an rí scéala amach fríd
an áit le achan uile dhuine a
theacht na bhainfheise, "a bhí ag 'ul
a mhairstean naoi n-oidce agus
naoi lá." An chéad oidhche dubhairt
sé: "Tá mé sásta go bhfuil an chuid
is mó de na daoine fá 'n ait
ag an bhainfhéis seo."
"Bhail," adeir an t-seanbhean, "tá
ghaisgidheach amháin a stapadh ann mo
theach-sa nach bhfuil annseo."
Chuir sé ceathrar fear agus coiste
fá n-a choinne. Nuair a chuaidh
siad fá choinne Donn Ó Dubhaigh
dubhairt sé nach dtiocfad sé leóbhtha
go dtigeadh nighean an rí í fhéin
fá n-a choinne. Chuaidh siad na
bhaile chuig an rí arais, agus
tháinic nighean an rí ar an coiste
fá n-a choinne. "Anois," adeir sé
léithe, chan é mac rí faoi chúinn
a mharbhuigh na fáthaigh, ach mise
agus geárr mé an teangaidh as.
achan cheann acú agus chuir mé ann
mo póca iad. Annsin nuair a
D'imthigh mise thug mac rí faoi
Thuinn leis ceann achan fáthach acú
cúig d'athair agus d'innis sé dó
gur é fhéin a mharbhuigh iad.
Chuaidh sí arais 'na bhaile chuig n-a
h-athair agus dubhairt sí nach
bpósfad sí mac rí faoi chúinn.
Nuair a chonnaic sé Donn Ó Dubhaigh
a theacht isteach, d'imthigh sé amach
agus chan fhacaidh duine ar bith
é níos mo. Annsin chuir an
rí scéala amach fríd an áit uilig
a theacht na bainfeise a bhí ag 'n
a mairstean na naoi n-oidhche agus
na naoi lá. Nuair a bhí naoi
h-oidhche agus naoi lá chaithte
acú annsin pósadh an lánamhainn.
Ar maidin lá thar na bhárach
i ndiaidh na bainfheise chuaidh Donn
Ó Dubhaigh agus a bhean síos fhad
leis an fhairrge, "goidé a bhí ag
agus d'iarr sé air léimint isteach
ins a' bhád comh thuigh agus thiocfad
leis, agus nach stadfadh an bád
nó nach bhfeicfeadh duine ar
bith
leis
í, nó go dtigead sí fhad
an oileán a rabh an Crochaire
Tarnocht 'na chomhnuidhe ann.
Nuair a tháinic Donn Ó Dubhaigh
fhad leis a' bád léim sé isteach
inntí, agus níor shaoil sé go
rabh sé ar an
bhád a chor a
bith nuair a tháinic sé isteach ar
an oileán a rabh an Trochaire
-
cárnocht 'na comhnuidhe air. Nuair
a tharraing sé an bád suas agus
é a teacht ar an oileán.
thus
an am
seo bhí an Trochaire Tárnocht
thart ar an oileán a seilg éanlaith
Nuair a bhí sé a tarraingt ndeas
do chaisleán an Trochaire Tárnocht
tháinic seabhac donn dorca an
dómhain thoir. Aoimhis. A Doinn Uí
"Dubhaigh," adeir sé, "am ar bith a
bhfeicidh tú a dhath fríd spéarthaí an
aeir scairt ar seabhac donn dorca
an dómhain thoir agus béidh mise
agat."
Chuaidh sé píosa eile agus casadh
cú glas an domhain thoir roimhe.
Deir sé leis a dhoinn Uí Dubhaigh
rud ar bith a tcídhfeas tú a rachtail
ar an talamh scairt orm-sa agus
béidh mise agat. Chuaidh sé píosa
eile agus chonnaic sé dobharcú
dorcha an dómhain thoir, agus dubhairt
sé leis a Doinn Uí Dubhaigh,
rud ar bith a tcidhfeas tú ins
an uisce scairt orm-sa agus
béidh mise agat."
Chuaidh Donn Ó Dubhaigh fhad le
caisleán an Trochaire Tárnocht agus
nuair a chonnaic a bhean é a'
theacht h-obair léithe a dhul i luige
"Is maith liom tú a feiceáil," adeir sí
agus tá buaidhreadh orm tú a
fheiceáil. Nuair a thiocfas an
fear mór íosfaidh sé i ngreim
amháin thú, agus níl fhios agam
goidé a dheánfar a chor a' bith
Rinn sí rud ínteacht réidh dó agus
d'ith sé é, agus nuair a bhí a
chuid ithte aige chuaidh sé thart
agus fuair sé spad agus shluasadh
leac a bhí ar chladach
Thóg sé an
na teineadha agus rinn sé poll
síos faoi 'n leic agus chuaidh
sé fhéin síos ins an pholl. Nuair
a bhí Donn Ó Dubh aigh
thíos ins
a' pholl chóirigh an bhean an leach
as a chionn, agus cá n-aithneochadh
duine ar bith gur choruigheadh an
leach ariamh."
"Cá rabh sin i bhfad deánta nuair
a tháinic an Crochaire Tárnocht
thart ag an chaisleán. Deir sé
"tá boladh Éireannaigh ann mo
cábán toigh.
goidé is ciall do sin a bheith a
cur buaidhearta ort," adeir sí
"Tá boladh Éireannaigh agat ó'n lá
a thug tú mise leat, agus goidé'n
scéal dó a bheith a cur bhuaidheartha
?"
ort indiú
"Ó má tá," adeir sé, "ní chuirfidh
sé buaidhreadh orm níos mó."
Thug sí dó a chuid agus nuair
a bhí a sháith ithte aige bhí sé
sásta annsin, agus nuair a fuair
í é sásta d'fhiafruigh sí dó cé
rabh a anam. "Tá m'anam," adeir
sé, "ins a' scuabh a bhfuil tú a'
scuabadh an toighe léithe.
Ar maidin lá thar na bhárach
nuair a d'éirigh an Crochaire Tárnacht
d'imthigh sé thart fá'n oileán
arais a dheánamh seilg agus leig
sí aníos Donn Ó Dubhaigh as
í dó a
faoi 'n leic, agus thug
bricfeasta. Annsin cóirigh sí an
scuabh le achan chineál a dtiocfadh
léithe a cheangal fá dtaobh daoithe
é
agus chuir sí Don Ó Dubhaigh
bhfolach faoi 'n leic arais. Níor
b'fhada go dtáinic an Crochaire
Tárnocht 'na chaisleáin agus cé bith
éanlaith a bh
Leis caith sé ins
a' chlúdaigh iad.
Nuair a chonnaic sé an scuabh
cóirigh aicí dubhairt sé léithe a
bhean tá tú ag éirighe amaideach
Chan ann san scuabh atá m'anam
ach ins a thuairgnín."
Nuair a tháinic an mhaidin lá thar
na bhárach, nuair a fuair an
Crochaire Tárnocht a bricfeasta
chuaidh sé thart ar an oileán
arais ag deánamh sheilg. Leig sí
aníos Donn Ó Dubhaigh as faoi’n leic
Thug sí a bhricfeasta dó, agus nuair
a thug sí dó a bhricfeasta chóirigh sí
an tuairgnín, agus má chóirigh sí an
scuab a' chéad lá, chóirigh sí an
thuairgnín i bhfad níos feárr. Annsin
chuir sí Donn Ó Dubhaigh i bhfolach faoigh
b'fhada a bhí sé faoi 'n
leic. Níor
leic nuair a tháinic an Trochaire Tárnocht
'un toighe, agus cé bith éanlaith a bhí
leis caith sé ins a' chlúdaigh iad.
Thug sí dó a chuid agus nuair a
bhí a sáith ithte aige dubhairt sé léithe.
a bhean tá tú ag éirighe amaideach.
Can ins a' tuairgin atá m'anam
ach gabh anuas annseo 'na dorais,
agus theisneochaidh mé duit cá bhfuil
sé. Bhí crann mór os coinne an
toighe. "An bhfeiceann tú an crann sin."
tá lach astoigh ins a crann sin
agus tá ubh ins a' lach agus go
bhfuighthear an lach agus go mbuailtear
é, ar an bhall dóbhráin atá faoi
mo eascaill deas, "níl chur 'un báis
orm."
Chuaidh sé i luighe annsin, agus nuair
a d'éirigh sé lá thar na bhárach chuaidh
sé thart ar an oileán a sheilg
arais. Leig sí aníos Donn Ó Dubhaigh
as faoi 'n leic, agus thug sí dó
a bhricfeasta. D'amharc sé thart fá'n
chaisleán agus fuair sé tuath an
Crochaire Tárnocht. Chuaidh sé amach
cúig an chrann, agus a chéad bhuille
de 'n thuath a bhuail sé ar a' chrann
leig a' crann bheich as a chualaidh
an Crochaire Tárnocht. An darna
bhuille do 'n thuath a bhuail."
sé ar
a chrann léim caora amach as
a' chrann."
Scairt sé ar chú ghlas
dorcha an dómhain thoir, agus b
an cú aige. Chuir sé an cú i ndiaith
na caorach agus stróc sé í 'na
píosaí. An tríomhadh buille a bhuail
sé ar an chrann d'imthigh an lacha
ar eiteóig ins an aer. Scairt sé
ar sheabhac glas dorcha an dómhain
thóir agus chuaidh sé i ndiaidh an
lae. Murbh seabhac dorcha an dómhain
thoir an lae agus thuit an uibh
san fhairrge Scairt sé ar dhobharcha
ghlas dhorcha an dómhain thoir agus
chuir sé é fá choinne na h-uibhe,
s
íobharcú isteach ar an
Tháinic an a
fhairrge agus an abh leis ina bhéal.
Ins an am seo bhí an Trochaire
Tárnocht a teacht ndeas dó Donn
Ó Dubhaigh. "A Donn Uí Dhubhaigh,
adeir an dobharcú leis foscail
do lámh dheas, agus a bhuille a
bhéarfas mise duit na scar leis
ar aon scór go dtarraigeochaidh
tú an buille ar an Chrochaire Tárnocht."
Fan a choidhche go dtógaidh sé a lámh
le breith ort agus fúigfidh sé achan
D
seórt foscailte faoi do bhuille.
Nuair a chonnaic a bhean é a
leigean a' Trochaire Tárnocht ró-
ndeas dó - "a Doinn Uí Dubhaigh,
adeir sí, "tabhair damh-sa an ubh
go bhfeicidh mé fhéin í."
"Maise," adeir Donn Ó Dubhaigh, ní
fhacaidh mé ariamh mo lámh deas
fágtha ina láidireacht. D'fhan sé
nó gur thóg an Crochaire Tárnocht
a lámh le breith air. Annsin bhuail
sé é leis an ubh faoi n-a lascaill
dheis agus thuit an Crochaire Tárnocht
marbh. Nuair a bhí sé a fághail
báis dubhairt sé: "mo bheannacht
agat-sa agus mo mhallacht dó do
dídeán agus dó do mhuinntir?
Annsin chuaidh siad arais fhad le
chaisleán an Trochaire Tárnocht
agus líon siad an bád le h-ór
agus le h-oll maithis dá dtiocfad
leóbhtha a thabhairt leóbhtha. Tháinic
siad arais fhad le Rí gréag agus
an bád lástaí le h-ór agus le
h-oll mhaithis an Crochaire Tárnocht
agus chan bhfuil fhios agam goidé
d'éirigh dóbhtha níos mó. Ach
i ndiaidh mo thríoblóid ní thug siad
damh."
sa ach brístí bruitín agus
stócaí bainne reamhar, agus sin
thús agus deireadh mo scéill-sa